Geschiedenis en gebouw

Bouwgeschiedenis

De Janskerk werd midden 11e eeuw gebouwd als kapittelkerkKerk waaraan een groep van rooms-katholieke geestelijken, kanunniken genaamd, verbonden is. In tegenstelling tot een parochiekerk was een kapittelkerk niet toegankelijk voor burgers. . Opdrachtgever was bisschop Bernold, die ook de stichter van de Utrechtse Pieterskerk was. Het is dan ook niet vreemd dat de twee kerken oorspronkelijk veel op elkaar leken. Net als de Pieterskerk werd de Janskerk een romaanseVerwijst naar de romaanse bouwkunst die eind 10e eeuw ontstond en die onder meer voortborduurde op constructies die in de Romeinse bouwkunst waren ontwikkeld: massieve stenen muren en ton-, kruis- en koepelgewelven. De romaanse bouwkunst wordt tevens gekenmerkt door rondboognissen, rondboogvensters en rondboogfriezen. zuilenbasiliekEen basiliek (kerk die uit meerdere beuken bestaat, waarbij de middelste hoger en breder is dan de zijbeuken), waarbij de bogen die de scheiding vormen tussen de verschillende beuken door zuilen gedragen worden., opgebouwd uit tufsteenPoreus gesteente van vulkanisch materiaal. Er bestaan verschillende kleuren en vormen (van grofporeus tot verkiezeld) tufsteen. Het was een veelgebruikt bouwmateriaal in Nederland in de Middeleeuwen. en voorzien van kapellen, twee torens en de voor romaanse architectuur kenmerkende rondboogvensters. In beide kerken was het schipDe romp van een kerk, onderscheiden van het koor en voorbouwsels. Het schip kan uit één beuk bestaan, maar ook onderverdeeld zijn in een middenschip en zijbeuken (zijschepen). voorzien van grote rozerode zuilenEen ronde pijler. Een zuil is een dragend bouwdeel dat, naar de klassieke bouworden, meestal bestaat uit een voetstuk (basement), schacht en kopstuk (kapiteel). Een zuil kan zowel rijkelijk gedecoreerd als zeer eenvoudig uitgevoerd zijn. die elk uit één stuk zandsteen waren gemaakt en in beide kerken was er een crypteOnderaardse ruimte, die in een romaanse kerk vaak als ondergrondse kapel functioneerde. .

De omtrek van het oude romaanse koor is met oranje tegels aangegeven in het huidige gotische koor.

In tegenstelling tot die van de Pieterskerk, die nog steeds toegankelijk is, werd die van de Janskerk eind 13e eeuw gedicht. Een andere belangrijke wijziging was het ombouwen van de zuilen naar pilarenEen vrijstaand en massief stuk metselwerk, dienende om een bovenbouw te dragen. Een pijler/pilaar is meestal rechthoekig, vierkant of kruisvormig, maar soms ook ruitvormig, veelhoekig of rond.. De zuilen bleken niet sterk genoeg om het gewicht van de kerk te kunnen dragen en daarom werden ze verstevigd. Een van de pilaren is tegenwoordig deels opengemaakt, zodat de oorspronkelijke rozerode zuil weer zichtbaar is. In de linkerzijbeuk is tevens een zuil in zijn geheel opgesteld. In tegenstelling tot het schip en de zijbeukenRuimte van een kerk die evenwijdig aan de middelste beuk (het middenschip) loopt en vaak daarvan gescheiden wordt door een rij zuilen of pilaren. Als de zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als het middenschip worden ze ook wel zijschepen genoemd in plaats van zijbeuken., waar het muurwerk nog veelal 11e-eeuws is, hebben het koorDe ruimte in de kerk (meestal aan de oostzijde) waar het hoofdaltaar is geplaatst. Het koor is vaak te herkennen aan de halfronde of veelhoekige koorsluiting. Het koor is soms gescheiden van het schip door middel van een koorhek of muur. en de kapellen wel een grote verandering ondergaan sinds de bouwtijd. Zij werden in de periode 1508-1539 verbouwd in de bouwstijl gotiekBouwkunst in West-Europa die zich vanaf de 12e eeuw ontwikkelde en mede was ontstaan door de uitdaging om steeds hogere kerken te bouwen, waar tevens meer licht binnen kwam. De spitsboogvensters met traceringen, luchtbogen, steunberen en kruisribgewelven zijn enkele van de kenmerkende onderdelen in de gotische bouwkunst. . Zo ontstond er een contrast in stijl tussen het koor met kapellen en de rest van de kerk. Het koor werd niet alleen ‘vergotiseerd’, maar ook vergroot.

De omtrek van het oude romaanse koor is met oranje tegels aangegeven in het huidige gotische koor.

De verbouwing van de noorderkapel werd bekostigd door dekenHoofd van een dekenaat (onderdeel van een bisdom). Het dekenambt is een ereambt binnen een kapittel. Thomas van Nijkerken, vandaar dat de kapel ook wel Dekenkapel of Nijkerkenkapel wordt genoemd. Zowel deze kapel als het koor kregen net- en stergewelvenHet netgewelf is een laatgotisch gewelf waarvan de ribben mazen vormen als van een net. Het stergewelf is een gewelf waarbij de ribben stervormige figuren vormen. die werden beschilderd. In de Noorderkapel werden zij voorzien van engelen en de wapens van kanunnikenRooms-katholieke geestelijke die deel uitmaakt van een kapittel. Een kapittel is een groep kanunniken die tot een Domkerk of collegiale kerk behoort. .

De westgevel en de torens

De westgevel van de Janskerk werd tijdens de bouw van de kerk voorzien van twee torens met daartussen een apsisNisvormige sluiting van een koor, schip, dwarsbeuk, zijbeuk of zijkapel. Het heeft de vorm van een halve cirkel of halve veelhoek. . Een van de torens stortte in of werd gesloopt (vermoedelijk in de 14e eeuw). De andere toren bleef staan, maar moest wel verstevigd worden. Helaas waren de problemen daarmee niet voorgoed de wereld uit: in de jaren ‘30 van de 17e eeuw moest de grote klok uit de toren worden gehaald, omdat de toren teveel beefde bij het luiden ervan. 
Hoewel de toren in slechte staat verkeerde, heeft hij wonderwel weinig hinder ondervonden van de grote

storm die op 1 augustus 1674 over Nederland raasde en daarbij veel gebouwen vernielde, waaronder ook de Domkerk, Pieterskerk en Jacobikerk. Toch besloot het kapittelGroep van rooms-katholieke geestelijken (kanunniken) die tot een Dom- of collegiale kerk behoren. Een collegiale kerk wordt door het kapittel bediend en heeft geen bisschopszetel, zoals een Domkerk wel heeft. In Utrecht waren er vijf kapittels. In 1811 werden alle kapittels in Nederland opgeheven. in 1681 de toren te slopen, net als het pandhofEen binnenplaats, omgeven door een kloostergang., de kloostergang en bijgebouwen. De opbrengst van de verkochte stenen en een aantal klokken (bijna 15.000 gulden) werd gebruikt voor de bouw van een nieuwe westgevel, het aanpassen van de noordgevel en voor het plaatsen van een klokkentorentje met koepel op de kerk. Gijsbert Th. van Vianen ontwierp de barokkeStijlperiode in de architectuur en beeldende kunsten van circa 1600-1750. Los van regionale verschillen in de uitvoering, wordt de barok onder meer gekenmerkt door een speelse omgang met de klassieke architectuur en de hang naar dynamiek, beweging en het theatrale. bakstenen westgevel, die onder meer gesierd wordt door een Toscaanse poort van natuursteen rond de ingang. Boven het grote raam van de gevel is een steen aangebracht met de tekst ‘anno 1682’. De opzet van de oorspronkelijke westbouw met twee torens is tegenwoordig met een andere kleur steen ‘zichtbaar’ gemaakt in de bestrating. Hieruit blijkt dat de Janskerk van oorsprong enkele meters langer was.

De Reformatie

In de loop van de 16e eeuw nam de onvrede over verschillende praktijken binnen het katholieke geloof toe. Bekende theologen als Johannes Calvijn en Maarten Luther wilden het katholicisme hervormen, maar zij en hun volgelingen werden tegengewerkt. Uiteindelijk kwam het tot een breuk tussen de katholieken en de aanhangers van het nieuwe geloof, de gereformeerden. In 1566 en 1580 leidde de onvrede in Nederland tot de zogenaamde BeeldenstormDe grootschalige vernieling van religieuze kunst en liturgische voorwerpen, uit onvrede over bepaalde praktijken en uitwassen binnen het rooms-katholieke geloof. In 1566 en 1580 trof de Beeldenstorm vele kerken in Nederland. , de grootschalige bestorming van kerken en andere religieuze gebouwen waarbij de beelden en andere kunstvoorwerpen werden vernield.

In 1584 was het koor van de kerk verbouwd tot stadsbibliotheek

Op 7 maart 1580 viel een menigte de Janskerk binnen en werden onder meer het orgel, beelden, schilderingen en boeken kapotgemaakt. In hetzelfde jaar besloot het Utrechtse stadsbestuur de uitoefening van het katholicisme officieel te verbieden. Kerken en kloosters werden opgeheven of aan de gereformeerden gegeven. Aangezien niet alle gebouwen gebruikt werden, kregen Engelse troepen en de Waals Hervormde Gemeente toestemming om de Janskerk te gebruiken voor hun diensten. Een jaar ervoor, in 1584, was het koor van de kerk al verbouwd tot stadsbibliotheek. Op een onbekend moment werd het koor van de rest gescheiden met een muur. Voor deze muur, uitgevoerd met renaissancemotieven, stond de preekstoel.

Om het gebouw nog meer geschikt te maken voor hervormde diensten werd in 1657 de helft van de pijlers van het schip gesloopt, waardoor meer ruimte en overzicht ontstond.

De St. Anthoniuskapel en de hoofdwacht

In de 15e eeuw werd aan de noordzijde van de kerk een extra kapel gebouwd, genaamd St. Anthoniuskapel. Deze kapel werd later ook wel Renessekapel genoemd, naar Jan van Renesse die de kapel tot grafkapel voor zijn familie liet bestemmen. Tegen deze kapel werd de hoofdwacht gebouwd. In dit gebouw verbleef de wacht, die verantwoordelijk was voor de veiligheid van leden van de Provinciale Staten die op Janskerkhof 3 vergaderden.

Tijdens een uitbreiding van de hoofdwacht werd de ruimte van de St. Anthoniuskapel erbij getrokken. Zo verdween de kapel. Het huidige gebouw van de wacht dateert van 1682-1683. Het op de wapensteen vermelde jaar 1660 wijst naar de voorganger van het huidige gebouw.

Andere aanbouwen zijn huisjes uit de 17e en 18e eeuw aan de zuidkant van de kerk en een huisje uit 1641 achter het koor voor de bibliothecaris.

Restauraties in de 20e eeuw

Al aan het begin van de 20e eeuw wordt gesproken over de slechte toestand van de Janskerk. Er vonden
enkele werkzaamheden plaats, zoals het vernieuwen van leien op het dak, maar pas in de jaren ‘40 maakte

men concrete plannen voor een restauratie. Dit was hard nodig, want de toestand van de kerk ging achteruit. Zo kwam er in het koor met regelmaat steen en kalk naar beneden gevallen. Van 1947-1952 vond er een restauratie plaats die vanwege geldgebrek beperkt bleef tot het koor.

In 1976 volgde een grootschalige restauratie. Het Rijk was in 1968 akkoord gegaan met de restauratieplannen voor vijf Nederlands-hervormde kerken in Utrecht (Janskerk, Domkerk, Jacobikerk, Nicolaaskerk en Buurkerk) en stelde geld beschikbaar. De grote restauratie van de Janskerk vond plaats in de jaren 1976-1981. Onder leiding van architect ir. T. van Hoogevest werd zowel het interieur als het exterieur grondig aangepakt. Er werden onder meer delen van hun pleisterlaag ontdaan, ramen en deuren die ooit dichtgemaakt waren werden weer geopend, men reconstrueerde de pijlers die in 1657 uit het schip gehaald waren en het in de 19e eeuw verdwenen klokkentorentje uit 1682 werd herbouwd.

Een belangrijke vondst was die van delen van het 13e -eeuwse houten tongewelf van het schip en het dwarsschip

Een belangrijke vondst was die van delen van het 13e -eeuwse houten tongewelfEen gewelf* in de vorm van de bovenste helft van een cilinder of ellips. *Gewelf: een gebogen metselwerkconstructie die een ruimte overspant. Een gewelf bestaat uit stenen die zijdelings zo tegen elkaar steunen, dat in de hele constructie uitsluitend drukkrachten optreden. van het schip en het dwarsschipOok wel transept genoemd. Het dwarsschip staat haaks op het schip en maakt dat een kerk een plattegrond van een kruis krijgt (kruiskerk). Het dwarsschip heeft dezelfde hoogte als het schip en bestaat uit drie delen. De kruising, het snijpunt van het kruis, en twee armen aan weerszijden daarvan (kruisarmen/dwarsbeuken). . Na een grote brand in 1279 werd dit gewelfEen gebogen metselwerkconstructie die een ruimte overspant. Een gewelf bestaat uit stenen die zijdelings zo tegen elkaar steunen, dat in de hele constructie uitsluitend drukkrachten optreden. De naar buiten gerichte krachten moeten worden opgevangen, bijvoorbeeld door steunberen of luchtbogen. Er zijn allerlei soorten gewelven, zoals het tongewelf en het kruisgewelf. gemaakt en beschilderd. Het eeuwenoude gewelf ging verscholen achter een 19e-eeuws stucgewelf dat op riet was gemaakt, hetgeen op zijn beurt op de 13e-eeuwse planken was vastgemaakt. Nadat het 19e-eeuwse gewelf was verwijderd, werden de oude planken in ere hersteld. De rest van het gewelf werd gereconstrueerd met nieuwe planken, die net zo beschilderd zijn als de originele planken. De originele planken zijn te herkennen aan de donkerdere kleur.

Een belangrijke moderne toevoeging aan het gebouw vormt het ingangsportaal met galerij.

In vogelvlucht: het gebruik van de kerk vroeger en nu

Vanaf de bouw in de 11e eeuw tot aan 1580 diende de Janskerk eeuwenlang als katholieke kapittelkerk. Nadat het stadsbestuur het katholicisme verboden had, werd de kerk als hervormde kerk gebruikt en kreeg het daarnaast andere functies. Zo werd er in 1584 een bibliotheek in het koor gevestigd en werd de kerk in 1813, tijdens het laatste jaar van de Franse bezetting, kort gebruikt als kazerne.

In 1900 werd het voortbestaan van de kerk bedreigd toen de kerkvoogdij overwoog het gebouw voor 125.000 gulden te verkopen, ten behoeve van de bouw van een nieuw stadhuis. Kort voor de Tweede

Wereldoorlog gingen weer stemmen op voor sloop, maar ook toen vond dit geen doorgang. 

Sinds 1947 kwam er een studentenpredikant in de Janskerk. Hieruit ontstond de Evangelische Universiteitsgemeente (EUG), tegenwoordig de EUG Oekumenische Studentengemeente geheten. Naast de wekelijkse dienst op zondag wordt de Janskerk verhuurd voor allerlei verschillende evenementen, zoals concerten, congressen en bruiloften.