Geschiedenis en gebouw

Het ontstaan van de Geertekerk

Toen Utrecht in 1122 stadsrechten kreeg, bouwde men een omwalling om zo de stad en haar inwoners te beschermen. Oorspronkelijk bevond de Geertekerk zich buiten deze omwalling. In welk jaar de kerk daar werd verlaten en er een nieuwe kerk binnen de stadswal werd gebouwd is niet met zekerheid te zeggen. Uit een document uit 1259 blijkt dat er in dat jaar in ieder geval al een nieuwe kerk stond. De afbraak van de oude en de bouw van de nieuwe kerk zal zeker enige jaren in beslag hebben genomen. Zodoende wordt tegenwoordig gesproken van een bouwperiode van ongeveer 1255-1259.

De nieuwe parochiekerkKerkgebouw van een zelfstandige kerkgemeenschap, die geleid wordt door een pastoor. werd gebouwd in de vorm van een rechthoekige romaanse hal en was grotendeels gemaakt van tufsteen. Het is goed mogelijk dat er stenen van de gesloopte voorganger zijn gebruikt voor de bouw van de nieuwe Geertekerk. Het bouwen van een nieuwe kerk was immers een kostbare zaak. De bouwmeesters maakten de kerk even hoog en groot als het huidige middenschipDe middelste van de drie (of vijf, of zeven) beuken of schepen van een kerk, hal of moskee. en voegden een toren toe. Aan het begin van de 14e eeuw werd de kerk uitgebreid met een dwarsschipOok wel transept genoemd. Het dwarsschip staat haaks op het schip en maakt dat een kerk een plattegrond van een kruis krijgt (kruiskerk). Het dwarsschip heeft dezelfde hoogte als het schip en bestaat uit drie delen. De kruising, het snijpunt van het kruis, en twee armen aan weerszijden daarvan (kruisarmen/dwarsbeuken). en een koor. Later die eeuw werden zijbeuken gemaakt door de buitenmuren tot pilaren te verbouwen. De doorgangen tussen de pilaren kregen rondbogen om het bovenliggende metselwerk te kunnen dragen.

Het is goed mogelijk dat er stenen van de gesloopte voorganger zijn gebruikt voor de bouw van de nieuwe Geertekerk

Hoewel de kerk al aanzienlijk was veranderd in de 14e eeuw, kreeg het gebouw in de 15e eeuw haar definitieve vorm. De zijbeukenRuimte van een kerk die evenwijdig aan de middelste beuk (het middenschip) loopt en vaak daarvan gescheiden wordt door een rij zuilen of pilaren. Als de zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als het middenschip worden ze ook wel zijschepen genoemd in plaats van zijbeuken. werden voorzien van portalen, er werd een sacristie gebouwd en de toren kreeg aan beide zijden kapellen. De nieuwe sacristieVertrek in de nabijheid van het altaar waar de religieuze voorwerpen en gewaden voor de eredienst bewaard en klaargelegd worden. In vroegere tijden was de ruimte ook vaak het archief, de boekerij en schatkamer van een kerk. werd voorzien van een kruisgewelfGewelf dat bestaat uit twee gelijke tongewelven die elkaar rechthoekig snijden. Van onderen gezien vormen de lijnen van de kruisende gewelven een kruis. van steen. De kraagstenenIn een muur gemetselde, uitstekende steen die het begin van bogen of gewelfribben draagt of het eind van een balk draagt. die de ribben van het gewelfEen gebogen metselwerkconstructie die een ruimte overspant. Een gewelf bestaat uit stenen die zijdelings zo tegen elkaar steunen, dat in de hele constructie uitsluitend drukkrachten optreden. De naar buiten gerichte krachten moeten worden opgevangen, bijvoorbeeld door steunberen of luchtbogen. Er zijn allerlei soorten gewelven, zoals het tongewelf en het kruisgewelf. ondersteunen werden uitgevoerd in de vorm van gezichten. Deze zijn nog steeds te zien.

De kluis van de Geertekerk

In sommige kerken en kloosters werd een kluis gebouwd, waarin een kluizenares zich de rest van haar leven aan God wijdde. Zij mocht de ruimte nooit meer verlaten. Een kluisEen kleine woning of klein woonvertrek van een kluizenaar. Sommige kerken hadden een kluis waarin iemand zich de rest van zijn/haar leven aan God wijdde. De kleine ruimte had twee vensters, waarvan een voor het ontvangen van voedsel en drinken en een tweede om de mis te kunnen volgen. In Utrecht waren vier kerken met een kluis: de Predikherenkerk, Buurkerk, Geertekerk en Jacobikerk. Alleen in de laatstgenoemde kerk is de kluis bewaard gebleven. was een kleine ruimte, voorzien van twee vensters met tralies. Een aan de buitenkant, zodat er eten en drinken gebracht kon worden en een aan de binnenkant van de kerk of het klooster, zodat de kluizenares de missen kon volgen.

De meeste kluizenaressen waren van gegoede afkomst en deden afstand van hun geld (dat meestal aan de kerk of het klooster werd gegeven) voordat ze zich lieten insluiten. Ze hadden een strenge dagindeling en deden aan handenarbeid, zoals spinnen en weven, om in hun onderhoud te kunnen voorzien. In Utrecht waren er vier kerken met een kluis: de voormalige Predikherenkerk, de Buurkerk, Geertekerk en Jacobikerk. Alleen bij de laatstgenoemde kerk is de kluis bewaard gebleven. Hiermee is de Jacobikerk tegenwoordig de enige kerk in Nederland met een kluis.

Bisschop Frederik van Blanckenheim (1394-1423) gaf toestemming om Agnes van Zantwijc te laten insluiten in de kluis

In de Geertekerk was in ieder geval al rond 1400 sprake van een kluis tegen de kerk. Deze bevond zich aan de zuidzijde van het koorKoor, of gedeelte van het koor, dat enige treden boven het niveau van de rest van de kerk ligt.. Bisschop Frederik van Blanckenheim (1394-1423) gaf toestemming om Agnes van Zantwijc te laten insluiten in de kluis. Later ontving zij een brief, waarin stond dat er een kleine deur in de kluis zou worden aangebracht, zodat ze verzorgd kon worden. Alleen vrouwen mochten er naar binnen gaan. In latere tijden werden dergelijke deurtjes ook gebruikt door vrouwen die de kluizenaressen hielpen bij hun handenarbeid. In de 19e eeuw werd de kluis verbouwd tot brandspuithuisje, dat in de loop van de twintigste eeuw is gesloopt.

De Reformatie

In de loop van de 16e eeuw nam de onvrede over verschillende praktijken binnen het katholieke geloof toe. Bekende theologen als Johannes Calvijn en Maarten Luther wilden het katholicisme hervormen, maar zij en hun volgelingen werden tegengewerkt. Uiteindelijk kwam het tot een breuk tussen de katholieken en de aanhangers van het nieuwe geloof, de protestanten. In 1566 leidde de onvrede in Nederland tot de zogenaamde BeeldenstormDe grootschalige vernieling van religieuze kunst en liturgische voorwerpen, uit onvrede over bepaalde praktijken en uitwassen binnen het rooms-katholieke geloof. In 1566 en 1580 trof de Beeldenstorm vele kerken in Nederland. , de grootschalige bestorming van kerken en andere religieuze gebouwen waarbij de beelden en andere kunstvoorwerpen werden vernield. Immers, de Bijbel moest centraal staan en niet het vereren van afgodsbeelden, zo vond men.

Op 24 augustus 1566 bereikte een boze menigte de Geertekerk. De protestantse gelovigen waren teruggekeerd van een hagenpreekPrediking in het open veld in de eerste tijd van de Reformatie in de 16e eeuw. In de preken werd geageerd tegen uitwassen van het rooms-katholieke geloof en werd gepleit voor herstel van de oorspronkelijke zuiverheid in leer en gebruiken van de christelijke kerk. buiten de Tolsteegpoort en vernielden op hun weg terug naar de stad de altaarstukken en beelden van de Geertekerk. De schade leek mee te vallen, maar twee dagen later was het weer raak. De kerk moest zeven weken sluiten om hersteld te worden. Ook de Buurkerk, Jacobikerk en Nicolaaskerk werden niet ontzien. In 1580 werd de beoefening van het katholicisme officieel verboden door het Utrechtse stadsbestuur. Kerken en kloosters werden opgeheven en/of aan de protestanten gegeven. Tot aan dat jaar was de Geertekerk blijven functioneren als katholiek gebedshuis. Daarna werd het gebouw toegewezen aan de protestanten. Zij ontdeden de kerk van haar beelden en altaren. Na de Reformatie ging de kerk een lange, onrustige periode tegemoet waarin zij verschillende malen van functie is veranderd.

Restauraties en wijzigingen

De Geertekerk werd in de loop van de tijd enige malen gerestaureerd en verbouwd. In 1621 bevond het gebouw zich in slechte staat: het dak moest worden gestut wegens instortingsgevaar. In 1720 waren er opnieuw ernstige problemen. De pilaren waren verzakt en ook het dak en het houtwerk moesten gerepareerd worden. Een jaar later werd de torenspits vervangen.

Vervolgens vond er in de periode 1859-1864 een grootschalige verbouwing van de Geertekerk plaats. Het gebouw verkeerde in slechte staat en de gemeente moest meerdere malen inspringen om aftakeling van het gebouw door geldgebrek te voorkomen. In mei 1864 waren de ingrijpende werkzaamheden klaar. De belangrijkste wijziging was dat de openingen tussen de pilaren, die de afscheiding vormden tussen het middenschip en de zijbeuken, werden dichtgemetseld. Zo ontstonden er muren tussen de verschillende ruimten. Daglicht bereikte het schipDe romp van een kerk, onderscheiden van het koor en voorbouwsels. Het schip kan uit één beuk bestaan, maar ook onderverdeeld zijn in een middenschip en zijbeuken (zijschepen). alleen nog via dakkapellen. De meeste tufstenen pijlersEen vrijstaand en massief stuk metselwerk, dienende om een bovenbouw te dragen. Een pijler/pilaar is meestal rechthoekig, vierkant of kruisvormig, maar soms ook ruitvormig, veelhoekig of rond. uit de MiddeleeuwenHet tijdvak tussen de oudheid en vroegmoderne tijd. De meningen over het precieze begin en einde van de Middeleeuwen lopen uiteen. Globaal kan 500 – 1500 n.Chr. aangehouden worden. werden gesloopt.

Onder leiding van de architecten E.A. Canneman en D. Verheus werd de kerk zoveel mogelijk naar de situatie van net voor 1859 gerestaureerd

Na de restauratie, waarvan de kwaliteit tegenviel, verslechterde de toestand van de kerk langzamerhand en werd het gebouw steeds minder voor diensten gebruikt. Uiteindelijk raakte de kerk in 1930 buiten gebruik en verviel het steeds verder. Op 24 juni 1954 werd de Geertekerk verkocht aan de Remonstrantse Gemeente, die een grootschalige restauratie liet uitvoeren in de jaren 1954-1956.

Onder leiding van de architecten E.A. Canneman en D. Verheus werd de kerk zoveel mogelijk naar de situatie van net voor 1859 gerestaureerd. Aan de hand van oude tekeningen en prenten begon men aan de restauratie. Zo werden bijvoorbeeld de 19e-eeuwse muren tussen middenschip en zijbeuken ongedaan gemaakt. Een nieuwe toevoeging was een muur die een scheiding vormde tussen de entree van het gebouw en de kerkruimte. Tevens nieuw was de kap van de kerk, omdat er van de oude niets meer over was. Een deel van de zijbeuken werd van de rest van de kerk afgescheiden door middel van een houten hekwerk met glas. Zo werden verschillende soorten gebruiksruimten (waaronder een ruimte voor catechisatieGodsdienstonderricht, ter voorbereiding op de aanneming of de openbare belijdenis.) gecreëerd. Op 1 december 1956 werd de kerk weer in gebruik genomen.

Een roerige gebruiksgeschiedenis

De Geertekerk heeft niet alleen als katholieke en protestantse kerk gediend. Zij kreeg in de loop van de eeuwen allerlei andere functies. Zo verbleven er vanaf 1794 Franse soldaten in het gebouw, totdat een Franse commandant in 1804 protesteerde tegen het feit dat zijn mannen op een plek verbleven waar ook nog steeds mensen begraven werden. De commandant kreeg zijn zin: de mannen kregen een andere verblijfplaats. De Geertekerk bleef achter als magazijn. In de winter van 1804-1805 werden er in het gebouw allerlei goederen van het Franse kamp bij Austerlitz opgeslagen en ook werd er gewerkt aan de reparatie van legertenten. Tot 1813 werd de kerk als opslagplaats gebruikt en daarna enkele maanden als stal voor de paarden van het Pruisische leger (net als de Buurkerk en de Nicolaaskerk). Vervolgens lijkt de kerk weer een religieuze functie te hebben gekregen. Maar, in 1835 is er sprake van verkoop van het gebouw aan de stad Utrecht. Dit ging niet door, maar in latere jaren stond de toekomst van het gebouw weer ter discussie.

Toen op 5 maart 1855 de Grebbedijk doorbrak en Veenendaal overstroomde, werd de Geertekerk enige weken ingericht als opvangplaats. Toen de Veenendalers vertrokken, kwam de kerk weer leeg te staan. Men had nog steeds geen permanente functie voor het gebouw gevonden. Ook het aanbod van de stad Utrecht uit 1856 om het gebouw te kopen en op de plek van de kerk een bewaarschool voor kleine kinderen te maken, werd afgeslagen. Langzamerhand werd het gebouw als onprettig ervaren en werden er steeds minder diensten gehouden. Tot circa 1930 diende de kerk dan ook alleen nog als kinder- en doopkerk. Het gebouw takelde steeds verder af en rond 1930 werden alle diensten gestaakt. De kerk bleef verlaten achter en verviel steeds verder.

Het gebouw was vervallen tot een ruïne: er was geen dak meer en overal groeiden struiken in de resten van het gebouw

Verkoopplannen staken weer de kop op, waar overigens pas in 1939 voor het eerst een meerderheid voor was. De kerk zou gesloopt worden en de toren (in bezit van de stad Utrecht, net als alle kerktorens sinds de Franse tijd) zou geïntegreerd worden in de plannen voor een nieuw te bouwen bejaardenhuis. Er was in 1941 toestemming gegeven voor de sloop, maar dit werd enkele maanden later alweer ingetrokken. De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) wilde het gebouw namelijk gebruiken. De Hervormde Gemeente weigerde het gebouw aan de beweging te verkopen, waarop de stad een onteigeningsprocedure begon. In maart 1944 raakte de Hervormde Gemeente zo de Geertekerk kwijt. Door de oorlog werden de plannen van de NSB echter niet uitgevoerd en na de bevrijding werd de kerk in 1951 teruggegeven aan de Hervormde Gemeente. Het gebouw was intussen vervallen tot een ruïne: er was geen dak meer en overal groeiden struiken in de resten van het gebouw. Met een grootschalige restauratie, geïnitieerd door de Remonstrantse Gemeente, werd de Geertekerk in ere hersteld. Het gebouw is tegenwoordig nog steeds in bezit van de Remonstrantse Gemeente en wordt voor kerkdiensten gebruikt. Tevens vinden er met regelmaat concerten, lezingen en cursussen plaats.